
Noy 07, 2018 | 03:00 /
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
NƏSİMİ ADINA DİLÇİLİK İNSTİTUTU
T Ə Q D İ M A T I
Ünvan: (H.Cavid pr.115, IV mərtəbə) keçiriləcək Tarix: 07 noyabr 2018-ci il
İclas 1500 da başlanır
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda yeni nəşr olunan “İzahlı dilçilik terminləri lüğəti”nin (tərtibçilər: prof. Sayalı Sadıqova, dosentlər: Natəvan Hüseynova, İradə Abdullayeva, Svetlana Novruzova, Şəbnəm Həsənli-Qəribova) təqdimatı.
GÜNDƏLİK
Giriş sözü: AMEA-nın vitse prezidenti, akademik İsa Həbibbəyli.
Çıxışlar: 1. AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun
direktoru, akademik Möhsün Nağısoylu;
2. AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun elmi
işlər üzrə direktor müavini,dosent Baba Məhərrəmli;
3. AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Tətbiqi
dilçilik şöbəsinin müdiri,professor İsmayıl Məmmədli;
4. AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Müasir
Azərbaycan dili şöbəsinin müdiri, professor İsmayıl
Kazımov.
Müasir dövrdə elmlərin inteqrasiyası prosesinin güclənməsi müxtəlif elm sahələrində, o cümlədən də dilçilikdə yeni elmi istiqamətlərin sürətlə inkişaf etməsi üçün əsaslı zəmin yaratmışdır. Dilçilikdə yeni istiqamət və sahələrə münasibət, şübhəsiz ki, aparılan tədqiqat işlərindən asılı olaraq formalaşır. Son dövrlərdə mətn dilçiliyi, nəzəri dilçilik, kompüter dilçiliyi, koqnitiv dilçilik, psixolinqvistika və paralinqvistikaya dair araşdırmalar gedir. Qeyd edək ki, dilçilikdə bu istiqamətlərdə yeni sahələr yaranmışdır. Diqqəti cəlb edən başqa bir cəhət xarici dilçiliyin fundamental tədqiqat işlərinin Azərbaycan dilinə tərcüməsi ilə bağlıdır. Belə tərcümələr də Azərbaycan dilində dilçilik terminlərinin yaranmasına təsir göstərir. Dilçiliyin bir elm kimi müxtəlif istiqamətlərdə inkişafı, başqa elm sahələri ilə inteqrasiyası mövcud terminoloji sistemdə əsaslı dəyişmələrə səbəb olmuşdur. Azərbaycanda nəşr olunmuş dilçilik terminləri lüğətlərində bu terminlər əhatə olunmamışdır. Ona görə də müxtəlif tədqiqat işlərində, yeni yazılan dərsliklərdə terminlərin işlənməsi bəzən elmi mübahisə obyektinə çevrilir. Çox vaxt tədqiqatlarda termin anlaşılmazlığının olması ilə bağlı iradlar səslənir. Dilçilik elminin müasir inkişaf səviyyəsi, yeni-yeni istiqamətlərin təşəkkülü, elmlərin inteqrasiyası və diferensiyasının nəticəsi olaraq dilçiliyin həmhüdud sahələrinin inkişafı yeni terminlərin yaranmasına səbəb olur. Hazırda bu proses davam etməkdədir. Bu terminlərin ifadə olunmasında dilin daxili imkanları əsasında termin yaradıcılığı ilə paralel terminalma da sürətli forma almışdır. Müasir dövrdə terminologiyada gedən prosesləri səciyyələndirən əsas cəhətlərdən biri beynəlmiləl terminlərin sayının sürətlə artmasıdır. Dilçilik elminin sürətli inkişafı, yeni dilçilik sahələrinin yaranması bu sahədə yaranan terminlərin toplanmasını, onların sistemləşdirilməsini və izahlı dilçilik terminləri lüğətinin tərtibini zəruri edir. Hazırda dilçiliyin müxtəlif sahələri ilə bağlı aparılan tədqiqatlar da lüğətin tərtibi üçün zəmin hazırlamışdır. Azərbaycan dilinin dilçilik terminologiyasının nizama salınmasına kəskin ehtiyac duyulur. Bu nəzərə alınaraq tərtib olunan lüğətdə elmi monoqrafiyalarda, tədris işində tez-tez rast gəlinən 8500 terminin definitiv tərifinə, şərhinə geniş yer verilmişdir. “İzahlı dilçilik terminləri lüğəti”ndə əksər terminlərin Azərbaycan dilində izahını vermək (məsələn, heca vurğusu – sözdəki hecalardan birinin digərinə nisbətən qüvvətli tələffüz edilməsinə heca vurğusu deyilir. Sözün tərkibindəki hecalardan birinin qüvvətli şəkildə və ya səs tonunu dəyişməklə tələffüz edilərək başqalarından fərqləndirilməsi. Heca vurğusunun düz, qalxan, enən, enən-qalxan, qalxan-enən növləri vardır. Sözdə vurğunun yeri çox müxtəlifdir. Belə ki, vurğu bütün dillərdə həmişə sözün bir hecası üzərinə düşmür, həm sözün əvvəlində, həm ortasında, həm də sonunda ola bilir. Bu cəhətinə görə heca vurğusu iki yerə bölünür: 1. sərbəst vurğu; 2. sabit vurğu) və dilçiliyimizdə müəyyən tarixə malik, qəbul edilmiş və işləklik qazanan terminlərin saxlanılması (məsələn, sait, samit, feil, isim və s.) prinsipi əsas götürülmüşdür. Bundan başqa bir çox dünya dillərində işlənən və Azərbaycan dilində qarşılığını tam şəkildə yaratmaq mümkün olmayan (adstrat, adverbial, semantika) terminlər olduğu kimi saxlanılmışdır. “İzahlı dilçilik terminləri” lüğətinin tərtibi prosesində aşağıdakı istiqamətlər aparıcıdır: - dilin öz daxili imkanları hesabına yaranan terminlər; - rus dilindən, rus dili vasitəsi ilə başqa dillərdən birbaşa alınmış terminlər; - ingilis dilindən birbaşa alınan terminlər; - qohum türk dillərindən alınan terminlər.
Lüğətin sözlüyünün hazırlanması zamanı aşağıdakı meyar və prinsiplər gözlənilmişdir:
- Lüğətdə baş sözlər əlifba sırası ilə iri və qara şriftlə verilir.
- Lüğətin sözlüyünə daxil edilən dilçilik terminlərinin geniş, daha dolğun izahı verilir.
- Sözlükdə əsas lüğət məqaləsindən sonra söz birləşməsi və baş sözlər də öz əksini tapmışdır. Ehtiyac olduqca “bax” məqalələri də verilmişdir.
- Əsas maddədə mövzu ilə əlaqədar terminlər yenə də daxili əlifba sırası ilə qruplaşdırılmışdır.
- Lüğətdə terminlərin orfoqrafiyası müasir ədəbi dilimizin orfoqrafiya normalarına uyğun verilmişdir.
Göstərilən prinsiplər əsasında tərtib edilmiş lüğətdə elmi-tədqiqat və tədris prosesində tez-tez rast gəlinən terminlərin şərhinə geniş yer verilmişdir. Bəzi tədqiqatçılar öz əsərlərində əsaslandırılmamış terminlərdən istifadə edirlər. Belə fərdi terminlər lüğətə daxil edilməmişdir. Lüğətə dilçilikdə vahid formada qəbul edilmiş və eyni mənada işlənən terminlər daxil olmuşdur. Lakin bu terminlərin izahında bir-birindən fərqli fikirlər də mövcuddur. Belə terminlərin izahında, bir sıra mübahisəli məsələlərin həllində son tədqiqatlar əsas götürülmüşdür. Lüğəti Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun əməkdaşları – professor Sayalı Sadıqova, filologiya üzrə fəlsəfə doktorları Natəvan Hüseynova, İradə Abdullayeva, Svetlana Novruzova, Şəbnəm Həsənli-Qəribova tərtib etmişdir.
Bu yaxınlarda nəfis şəkildə “Elm” nəşriyyatında çapdan çıxan “İzahlı dilçilik terminləri lüğəti”nin (Bakı, 2018, 912 s.) Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda təqdimatı keçirilmişdir. Təqdimatı AMEA-nın vitse-prezidenti akademik İsa Həbibbəyli giriş sözü ilə açmış, akademik Möhsün Nağısoylu, professor Qəzənfər Kazımov, professor İsmayıl Məmmədli , professor İsmayıl Kazımov ,professor Sayalı Sadıqova və Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktor müavini Baba Məhərrəmli çıxış etmişdir. Hazırda terminologiya xüsusi diqqət mərkəzində olmuş, lüğətlərin meydana gəlməsi sahəsində müəyyən işlər görülmüş və görülməkdədir. Müstəqillik illərində Azərbaycan dilində elmin əksər sahələrində işlədilən terminlər sistemləşdirilərək 150-yə qədər lüğət tərtib edilmişdir.
Uzun illər ərzində dilçilik elmin bir çox sahələrinin sistemli şəkildə araşdırılması onun formalaşmasına və inkişafına təkan vermişdir. Bu inkişafla bağlı mütəxəssislər və elmi-tədqiqatla məşğul olan tədqiqatçıların araşdırmaları dil bazasının genişlənməsinə, yeni terminlərin, anlayışların yaranmasına səbəb olur. Məhz buna görə də, elmin bütün sahələrində çalışan tədqiqatçıların normativ sənədlərin tərtibi zamanı qarşılaşdıqları çətinlikləri aradan qaldırmaq, zəruri ehtiyaclarını təmin etmək məqsədilə elmi fəaliyyətdə istifadə olunan, elmi bazanı (termin, məfhum anlayışları əhatə edən) özündə əks etdirə bilən lüğətlərin ana dilində işlənib hazırlanması zərurəti yaranmışdır. Bu baxımdan tərtib olunan “İzahlı Dilçilik terminləri lüğətin”də dilçilikdə istifadə olunan terminlər toplanmış və onların ana dilində izahı verilmişdir.Terminologiyanın dilin lüğət tərkibində xüsusi bir yeri vardır. Terminlər xüsusi elmi anlayışlar sistemidir. Odur ki, hər bir elm terminlər sisteminə malikdir. Müasir dövrdə terminologiya həm nəzəri, həm də praktik cəhətdən hərtərəfli öyrənilir, tədqiqat işləri yazılır, yeni-yeni araşdırmalar aparılır, ədəbi dilin leksik-semantik sistemində tutduğu yer müəyyənləşdirilir və sistemləşdirilir, unifikasiya edilir. Bunun müqabilində də terminləri şərh və izah edən müxtəlif tipli lüğətlər meydana gəlir. Qloballaşma dövründə Azərbaycan dilində sürətlə müxtəlif elm sahələrinə aid yeni terminlər yaranır. Bu terminlərin toplanması, unifikasiya edilməsi baxımından izahlı lüğətlərin tərtibi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Hazırda dilçilik elminin geniş tədqiqi ilə bağlı (ədəbiyyatlarda həmin sahədəki vəziyyəti əks etdirən) yeni terminlər və sözlər dinamik inkişafdadır. Dinamik inkişafla bağlı, bu sahədə müasir biliklər əsasında formalaşmış terminlər daima yaranır. Bütün bunlarla yanaşı, hazırda dilçiliyin sahələri genişlənmiş və çoxlu tədqiqat əsərləri yazılmışdır. Bunun nəticəsində bu sahədə yeni terminlər yaranmışdır. Müxtəlif dilçilik məktəblərinin və cərəyanların yaranması, ən geniş yayılmış terminlərin dilə gətirilərək fərqli mənalarda işlədilməsi və s. daha böyük, akademik dilçilik terminləri lüğətinin hazırlanmasını tələb edirdi. Bu terminləri toplamaq ,yeni lüğətlər hazırlamaq zamanın tələbidir. Uzun çalışmalardan sonra ərsəyə gələn bu lüğətin özündən əvvəlkilərdən əsaslı fərqi ondan ibarətdir ki, dilçiliyin bütün sahələri ilə bağlı terminlər toplanmış və onların mənası, mahiyyəti ətraflı izah edilmişdir . Məhz bu cəhətlər əsas götürülərək, müasir tələblər nəzərə alınaraq belə bir lüğət – yeni fundamental “İzahlı dilçilik terminləri lüğəti”(Bakı, Elm, 2018) ərsəyə gəldi. 912 səhifədən ibarət lüğət sözlüyü, öz izahı və tərtibi prinsipləri ilə indiyə qədər çap olunan lüğətlərdən fərqlənir. Lüğət həm sözlüyünə görə, həm geniş tutumlu şərhinə görə, həm də normativliyinə görə diqqəti cəlb edir. Təqdim olunan termin və anlayışların məqalələr şəklində verilməsində əlifba prinsipi əsas götürülmüşdür. Belə yanaşma terminlərin Azərbaycan dilində geniş izahının asan əldə edilməsinə kömək edir. Lüğəti tərtib edən zaman yeni anlayışların ifadəsi üçün alınma terminlərdən çox sözseçmə prinsipinə – dilin lüğət tərkibində işlənən, ya da kalka yolu ilə yaradılan terminlərə üstünlük verilmişdir. Bununla yanaşı, son illərdə Avropa dillərindən dilimizə keçən beynəlxalq dilçilik terminlər mənbədə olduğu kimi verilmişdir. Alınma terminlər Azərbaycan dilinin qaydalarına uyğunlaşdırılaraq izahı verilmişdir. Terminlərin izahı elə qurulmuşdur ki, təsnifat nəticəsində onlar arasında yaranmış əlaqə itməsin. Lüğət tərtib edilərkən aşağıdakı istiqamətlər nəzərə alınmışdır: milli dilimizdə yaranan terminlər, vaxtilə rus dilindən və rus dili vasitəsilə başqa dillərdən alınma terminlər, hal-hazırda qohum türk dillərindən alınma sözlər və dilimizə Avropa dillərindən birbaşa keçən terminlər.
Terminologiya Komissiyasının sədr müavini, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Sayalı Sadıqovanın rəhbərliyi ilə nəşr olunan “İzahlı dilçilik terminləri lüğəti” həcminə görə nəşr olunan sözlüklərdən fərqlənir. Lüğətdə 8500 qədər termin toplanmış və izah olunmuşdur ki, bunlar da müasir dil, dil tarixi, dialektologiya, üslubiyyat, nitq mədəniyyəti, onomastika, müqayisəli və tətbiqi dilçiliklə bağlıdır. Lüğəti Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun əməkdaşları: professor Sayalı Sadıqova, filologiya üzrə fəlsəfə doktorları Natəvan Hüseynova, İradə Abdullayeva, Svetlana Novruzova, Şəbnəm Həsənli-Qəribova tərtib etmişdir. Bu lüğət Azərbaycan dilçilik elminə qiymətli bir hədiyyədir. Əsər müstəqilliyimiz dövründə Azərbaycan dilinə daxil olan yeni terminlərin şərhi baxımından çox dəyərlidir. Lüğət normativlik prinsipi əsasında yazılmışdır. Sözlük hazırlanarkən ali və orta məktəb dərsliklərində, dərs vəsaitlərində işlənərək sabitləşmiş terminlər əsas götürülmüşdür.
“İzahlı dilçilik terminləri lüğəti” öz orijinallığı və həcmi baxımından fərqlənir, müasir tələblərə cavab verir. Lüğətin tərtibində aşağıdakı prinsiplər əsas götürülmüşdür:
1. Lüğətdə bütün baş terminlər əlifba sırası ilə verilmişdir.
2. Terminlərin izahı Azərbaycan dilində məqalələr şəklində verilmişdir.
3. Terminlərin izahı Azərbaycan dilində konkret və dəqiq verilmişdir.
4. Müxtəlif mənalar verilən zaman onlar arasında nöqtəli vergül qoyulur.
Yeni lüğətin ən dəyərli cəhətlərindən biri də budur ki, burada dilimizə son dönəmlərdə təzə daxil olan dilçilik terminləri də verilmişdir. “İzahlı dilçilik terminləri lüğəti”ndə dilimizə yeni daxil olan slenq, dil korpusu, konsept, koheziya, koherensiya, koqnitiv tipl terminlər də öz əksini tapmışdır. Bu cür yeni dilçilik terminlərinin lüğətdə əksini tapması müsbət hadisədir. Təqdim olunan termin və anlayışların məqalələr şəklində verilməsində əlifba prinsipi əsas götürülmüşdür. Belə yanaşma terminlərin Azərbaycan dilində geniş izahının asan əldə edilməsinə kömək edir. Bu sahədə mövcud olan terminləri toplayıb izahını verməklə ixtisas sahibi olan mütəxəssislərin o cümlədən, dilçilik əsərlərini oxuyarkən ortaya çıxan çətinlikləri mümkün qədər qarşısını almaq məqsədi daşıyır.
Azərbaycan dilçiliyində riyazi dilçilik, koqnitiv dilçilik, mətn dilçiliyi, sosiolinqvistika, kompüter dilçiliyi kimi yeni sahələrin formalaşması onun terminologiyasının zənginləşməsinə, inkişaf etməsinə təkan verdi. Bu inkişaf və zənginləşmə yeni lüğətdə özünü bariz şəkildə göstərir. Lüğətə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti yanında Terminologiya Komissiyasının sədr müavini, professor Sayalı Sadıqova geniş ön söz yazmışdır. Professor burada lüğətin əsas prinsiplərini və meyarlarını şərh etmişdir.
Məlumdur ki, dilçilikdə işlədilən terminlərin bir qismi ortaq, həmhüdud terminlərdir. Yəni dilçilikdə işlədilən bəzi terminlər digər elm sahələrində də işlədilir. Ancaq spesifik dilçilik terminləri də mövcuddur. Yeni lüğətdə hər iki tipli terminlər öz əksini tapmışdır. Lüğətin müsbət məziyyətlərindən biri də budur ki, orada hər bir terminin anlamı, terminoloji funksiyası haqqında geniş məlumat verilir. Yeni lüğətin dili və üslubu çox anlaşıqlıdır. Lüğətin baş redaktorları: akademik İsa Həbibbəyli və akademik Möhsün Nağısoylu, elmi redaktoru – professor Sayalı Sadıqova, rəyçilər: akademik Nizami Cəfərov və professor Qəzənfər Kazımovdur. Lüğət, xüsusilə, filoloqlarımız, dilçi-alimlərimiz üçün çox dəyərli bir mənbədir. İnanırıq ki, bu lüğət hər bir Azərbaycan dilçisinin stolüstü kitabı olacaqdır. Onu da qeyd edək ki, yüksək elmi səviyyədə hazırlanmış “İzahlı dilçilik terminləri lüğəti” müasir tələblərə tam cavab verir və yüksək poliqrafik səviyyədə nəşr olunmuşdur. Hətta türk xalqları dilçiliyində akademik lüğətin tərtibində nümunəvi bir mənbədir. Sistemləşdirmə, tərtib etmə, sözlük baxımından səciyyəvi olan bu lüğət gələcəkdə yaranan terminoloji ensiklopediyalar üçün baza hesab edilə bilər.